Rozwój
Struktury rozwojowe człowieka-osobowość
Wyraz „osobowość", wprowadzony przez personalizm krytyczny na oznaczenie maksymalnego rozwoju osoby jako jedności celowo działającej , obecnie posiada szereg zróżnicowanych znaczeń na terenie filozofii, psychologii, etyki czy pedagogiki. Występują tu ujęcia metafizyczne, empiryczne, normatywne oraz rozwojowe. Metafizycznie osobowość znaczy jaźń, duszę lub ducha jako substancjalny podmiot cech psychicznych. Empirycznie w psychologii osobowość oznacza każdorazową, indywidualną całość cech psychicznych i fizycznych niemowlęcia, dziecka czy dorosłego człowieka. Pojęcie psychologiczne osobowości ma więc charakter opisowy i ogólny, czym zbliża się do właściwego pojęcia indywidualności. Tak np. amerykański psycholog G. Allport początkowo określa osobowość jako „dynamiczną organizację w jednostce tych psychologicznych układów, które określają jej jedyne przystosowanie się do jej środowiska". Później zaś jeszcze bardziej rozszerza poza przystosowanie społeczne do środowiska, podkreślając, że osobowość to zespół rozwijających się takich dynamizmów, które przejawiają się w zachowaniu i myśleniu jednostki, w czym charakter stanowi moralną stronę osobowości, odpowiedzialną za postępowanie osobnika. Normatywne zaś widzenie tego pojęcia w etyce ujmuje osobowość jako ogół cech, które jednostka powinna posiadać, dążąc do ideału swej osoby zgodnie z postulatami moralności i prawdziwego poglądu na świat. W ten sposób osobowość normatywnie ujęta dotyczy nie punktu wyjścia dla rozwoju, jak w psychologii, lecz punktu dojścia i oceny końcowego wyniku, wytworu. Podobne stanowisko do normatywnego w etyce występuje także w pedagogice, z tą różnicą, że pedagogika, będąc nauką mieszaną, a więc nauką opisową o faktach i równocześnie nauką normatywną o tym, co powinno w rozwoju być osiągnięte (por. rozdz. III p. 3), traktuje osobowość rozwojowo jako strukturę wyższego rzędu i wytwór późniejszego etapu życia, aniżeli dzieciństwo szkolne i wiek dorastania. Stawanie się więc pedagogicznej osobowości w procesie rozwijania się człowieka nie wynika bezpośrednio z rozrastania się cech psychicznych, ich dyferencja-cji i potęgowania się ilościowego siły działania, lecz powstaje z dążności do scalania się wewnętrznego, integracji, której towarzyszą takie zjawiska wychowawcze, jak rozwój samoświadomości wychowanka, dążenie do samowychowania, wartościowanie samego siebie, czyli waloryzacja osoby, poczucie godności osobistej i honoru, utożsamianie się z idealną strukturą wartości, wreszcie normalny lub wypaczony plan życiowy W ten sposób w czasie rozwoju warstwy kulturologicznej przez uwrażliwienie na wartości kulturowe tworzy się w wychowanku struktura osobowości jako żywa, zorganizowana całość i „ognisko wartościowania, rzutowania celów i działania", nadające życiu kierunek, uzasadniony etyką i światopoglądem. Stąd też trafnie chwyta rysy osobowości w ujęciu pedagogicznym następujące określenie: „Osobowość jest dziełem samokształcenia się w osiągnięciu pewnej spoistej, harmonijnej struktury duchowej z zachowaniem jej odmienności osobniczej, jej indywidualności. Osobowość w rozwoju swoim kształtuje się według pewnych wytycznych, zarysowanych na poznaniu i wartościowaniu zjawisk życia oraz na poznaniu i ocenie swoich możliwości. Toteż człowiek taki musi mieć pewien stosunek do samego siebie, do losu swego, do swego życia wewnętrznego, musi rzutować sobie pewną linię rozwojową i wybrać wobec tego jej kierunek". Ażeby więc odróżnić pedagogiczne ujęcie osobowości od wszelkich innych, nazywamy ją osobowością twórczą, ponieważ jest to struktura bardziej duchowa aniżeli charakter i rozwijająca się dzięki twórczemu przeżywaniu wartości kulturowych. Odznacza się ona samodzielnym dążeniem do oryginalnej twórczości w interesującej jednostkę dziedzinie kultury zgodnie z jej uzdolnieniami i utalentowaniem. W wyniku tego wychowanek odkrywa swe powołanie życiowe, samodzielnie wybiera zawód, autonomicznie planuje swe życie jako proces dorabiania się własnego typu osobowości. Początkowo uzdolniona intelektualnie młodzież, np. akademicka, rozprasza się w wielu kierunkach zainteresowań, ale szybko musi przejść przez życiowy Rubikon, by ze stadium osobowości psychologicznie rozproszonej dojść do osobowości zogniskowanej na swym obranym i wartościowym celu życia. Osobowość jednakże nie utożsamia się z obranym i opanowanym zawodem czy specjalizacją. Pod tym względem występują dwa przeciwstawne typy: osobowości endoponicznej (gr. endon — wewnątrz, ponoś — praca, trud), która zamyka swe szczęście i rozwój w ramach umiłowanej pracy zawodowej z powołania i osobowości egzoponicznej (gr. ekso — na zewnątrz), która obok pracy zawodowej rozwija się szczególnie w jakiejś dziedzinie kultury, jak np. św. Paweł apostoł narodów — z zawodu tkacz namiotów, czy Baruch Spinoza, oryginalny filozof — szlifierz diamentów. Współczesność ceni osobowość endoponiczne, rozmiłowane w swojej specjalności, chociaż w kulturze dotychczas dały najwięcej twórczego wkładu osobowości wielostronne, egzoponi- czne, jak Leonardo da Vinci, Michał Anioł Buonarotti, czy u nas Mikołaj Kopernik i inni. Osobowości egzoponiczne zwykle pozostają pod wpływem pasjonujących daną jednostkę zagadnień nauki, sztuki, ekonomii, życia społecznego, polityki czy religii, stąd ma tu odpowiednie zastosowanie znana nam typologia osobowości E. Sprangera, dzieląca je na 6 typów czystych, jak teoretyczny, estetyczny, ekonomiczny, społeczny, polityczny i religijny (por. rozdz. IX p. 3). Ale mogą powstawać mieszane typy osobowości technicznej, prawniczej czy pedagogicznej, chociaż współczesna cywilizacja techniczna urabia pełne typy osobowości o mentalności i postawach technicznych. Jednakże na osobowość ludzką mogą mieć wpływ nie tylko odrębne dziedziny wartości kulturowych, lecz także całokształt hierarchii wartości w określonym typie historycznym kultury, np. wschodniej, europejskiej czy chrześcijańskiej. W związku z tym trzeba osobno mówić o osobowości chrześcijańskiej czy innych systemów kultury, np. proletariackiej. Wreszcie powstają w środowiskach społecznych rozwojowe typy osobowości człowieka dobrze wychowanego, czyli mądrego i dobrego zarazem, który wychodzi z kręgów wychowawczych rodziny, szkoły, seminarium duchownego, klasztoru czy uniwersytetu, albo człowieka zabawy towarzyskiej, wywodzącego się z kręgów zabawowych rówieśników, albo też typ człowieka walki czy pracy, formowany od młodości w kręgach pracy zawodowej lub w kręgach zrewolucjonizowanych i militarnych, o czym była już mowa przy określaniu formy rozwojowej twórczości (por. rozdz. XIII p. 2). Zawsze jednakże osobowość twórcza i jej zróżnicowane typy kształtują się w okresie przeżywanej autonomii moralnej, w której wychowanek samodzielnie nakłada na siebie obowiązki i bierze odpowiedzialność za swe postępowanie i życie.“
Okres przekwitania
Kiedy w wieku 44—50 lat ustaje miesiączkowanie, mówimy, że kobieta przechodzi okres przekwitania Istota zmian, które się dokonują w ustroju kobiety w tym czasie, polega na ustaniu cyklicznego procesu dojrzewania jajeczek w jajnikach i wydalania ich przez jajowody do macicy. Zmiany jednak nie zachodzą tylko w samych jajnikach, dotyczą one także przysadki mózgowej, tarczycy i innych narządów. W wyniku przekwitania kobieta traci zdolność rodzenia dzieci.”